काठमाडौं । सन् १९३३ नोभेम्बर २६ तारिखको कुरा हो जब खादी अथवा घरमा बुनिएको कपडा लगाएका एक व्यक्ति कलकत्ताको भिडभाडयुक्त हावडा रेलवे स्टेशनमा उभिरहेका युवा जमिनदार अमरेन्द्र चन्द्र पाण्डेयसँग ठोक्किएर अगाडि बढे।

२० वर्षीय अमरेन्द्रलाई दुख्यो र केहीले घोचे जस्तो महसुस भयो। लगभग चिच्याउँदै अमरेन्द्रले भनेः “कसैले मलाई केही चिजले घोचेर गयो।”

अमरेन्द्र आफ्ना केही आफन्तसँग पारिवारिक साम्राज्य रहेको पाकुड (अहिले झारखण्डमा पर्ने क्षेत्र) गइरहेका थिए। घटनापछि उनले आफ्नो यात्रा जारी राख्ने निर्णय गरे। तर केहीले घोचे जस्तो थाहा भएपछि सँगै भएका आफन्तहरूले उनलाई कलकत्तामै बसी रगत परीक्षण गराउन सुझाव दिए।

त्यही बेला अचानक रेलवे स्टेशन आइपुगेका अमरेन्द्रभन्दा १० वर्ष जेठो उनका सौतेनी दाइ बेनोयेन्द्रले त्यसलाई सामान्य घटना भन्दै अघि बढ्न भने।

आठ दिनपछि मृत्यु

तीन दिनसम्म ज्वरोले च्यापिरहेपछि अमरेन्द्र कलकत्ता फर्किए। परीक्षणका क्रममा त्यहाँ एकजना चिकित्सकले उनको पाखुरामा सुईले घोचेको देखे। अमरेन्द्रलाई ज्वरो बढिरह्यो र उनलाई सुजन भयो अनि फोक्सोमा समस्या भएको सङ्केत देखिन थाल्यो।

डिसेम्बर ३ मा अमरेन्द्र कोमामा गए र त्यसको भोलिपल्ट बिहान उनको मृत्यु भयो। चिकित्सकहरूले उनको मृत्यु निमोनियाका कारण भएको बताए। तर मृत्युपछि आएको प्रयोगशाला रिपोर्टबाट उनको रगतमा प्लेग गराउने यर्सिनिआ पेस्टिस नामक ब्याक्टेरिआ भएको थाहा भयो।

मुसा तथा उपियाँबाट फैलने प्लेगका कारण भारतीय उपमहाद्वीपमा सन् १८९६ देखि १९१८ को बीचमा एक करोड २० लाख मानिसले ज्यान गुमाइसकेका थिए। त्यसपछि सन् १९२९ देखि १९३८ को अवधिमा प्लेगबाट ज्यान गुमाउने मानिसको सङ्ख्या करिब पाँच लाख रह्यो।

अमरेन्द्रको मृत्युभन्दा तीन वर्ष अघिसम्म कलकत्तामा प्लेगको एउटा पनि घटना देखिएको थिएन। जमिनदार परिवारका उत्तराधिकारीको यो सनसनीपूर्ण हत्याकाण्डले ब्रिटिश साम्राज्य भएको भारत र त्यहाँभन्दा टाढा रहेकाहरूको समेत ध्यान तान्यो।